Het ging er te laat over in Duitsland: Europa

De verkiezingen in Duitsland waren een rollercoaster: ging het eerst over de economie, later ging het over Amerikaanse inmenging bij deze verkiezingen, over een strenger asielbeleid, het handhaven van de Brandmauer (het afwijzen van samenwerking met de radicaal-rechtse AfD) en uiteindelijk ook over Trumps mogelijke afscheid van Europa. Het gevolg van deze verkorte shocktherapie is dat de Duitse kiezer zich als geen ander realiseert hoe belangrijk het is dat de politiek nu een nieuwe koers inslaat. Dat blijkt zeker ook uit de historisch hoge opkomst van 84 procent, de hoogste opkomst sinds 1990.

Blijft de vraag of de kiezer met deze verkiezingscampagne goed geïnformeerd is over de grote uitdagingen die het land te wachten staat. Daarover ging het nauwelijks in de campagne. Met hun verkiezingsprogramma’s hebben de beoogde nieuwe coalitiepartijen CDU en SPD bewust mooi weer gespeeld. Vooral het CDU-programma is grote stappen snel thuis. Uitgangspunt van de partij is dat het vertrouwen in de economie automatisch hersteld wordt na bezuinigingen op overheidsuitgaven, deregulering en belastingverlaging voor burgers en bedrijfsleven. Maar dat is geen gegeven.

Ook de sociaaldemocraten hebben beloftes gedaan die ze niet zomaar kunnen waarmaken. Volgens bondskanselier Olaf Scholz kan militaire steun aan Oekraïne niet ten koste gaan van sociale politiek: het is niet of-of maar en-en. De SPD belooft lastenverlichting voor de lage middeninkomens, verlaging van btw en verhoging van het minimumloon.

Mooie cadeaus dus. Maar het is onwaarschijnlijk dat het gehele pakket ook werkelijk kan worden gerealiseerd.

Lees ook

Duitsland kiest rechts met radicale AfD als tweede partij van het land, maar het tegengeluid groeit ook

Geen woord

Want de uitdagingen voor de nieuwe Duitse regering in wording zijn ongekend groot. Zo is er het achterstallige onderhoud van scholen, wegen en bruggen dat is ontstaan in de Merkel-jaren. Schattingen gaan ervan uit dat 50 miljard euro nodig is voor de sanering van scholen en een slordige 400 miljard euro voor het onderhoud en de aanbouw van autosnelwegen, het spoor en de energie-infrastructuur.

Ook moeten de defensie-uitgaven van 2 procent van het bbp naar mogelijk 3,5 procent. Een eenvoudig rekensommetje leert dat het defensiebudget dan moet worden verhoogd van iets minder dan 90 miljard naar 150 miljard euro. Daarover wordt in geen van de verkiezingsprogramma’s gerept.

De grootste opgave waarvoor Duitsland staat, is of het land, als belangrijkste economie van de EU, in staat is leiding te nemen in Europa, zodat de EU zich kan weren in het nieuwe geopolitieke machtsspel. Beoogd bondskanselier Friedrich Merz is ervan overtuigd dat Duitsland deze rol op zich moet nemen. Kansen zijn er zeker, maar leiderschap in de EU is niet gratis. Dat merkte ook Scholz. Tijdens zijn welbekende Zeitenwende-rede vlak na de Russische invasie in Oekraïne, benadrukte hij hoe belangrijk het is om samen met Frankrijk de volgende generatie gevechtsvliegtuigen te bouwen. Toen puntje bij paaltje kwam bestelde de Duitse minister van Defensie geen Eurofighter-gevechtsvliegtuigen maar Amerikaanse F-35’s, die veel sneller kunnen worden geleverd.

Veiligheidsparaplu

Het is niet meer goed gekomen met Macron. In augustus 2022 nam Scholz het initiatief tot het European Sky Shield Initiative (ESSI) om te komen tot een geïntegreerd Europees luchtafweersysteem. Je zou het een voorbeeld van succesvol Duits leiderschap kunnen noemen. Inmiddels doen 23 landen eraan mee. Grote afwezigen zijn Frankrijk en Italië, die een eigen luchtafweersysteem ontwikkelen dat niet betrokken is bij het ESSI.

Het Franse streven naar Europese autonomie is niet vrij van eigen belang. Mocht de Amerikaanse veiligheidsparaplu komen te vervallen dan zullen Duitsland en ook Nederland bescherming zoeken in de vorm van een Europees kernwapen. Als kernmacht kan Frankrijk daarin een belangrijke rol spelen, maar daar zal het land zeker iets voor terug willen.

Van eminent belang voor Duitsland is ook de relatie met Polen, dat economisch en militair steeds belangrijker wordt. Maar Scholz is het evenmin gelukt om de relatie met de nieuwe, Poolse regering-Tusk te intensiveren. Tusk kan het zich niet veroorloven om zonder een royaal gebaar van de Duitse regering samen met Duitsland op te trekken.

Door de Poolse PiS-partij wordt hij immers steevast als agent van Duitsland afgeschilderd. Donald Tusk moet dus kunnen uitleggen waarom hij een draai naar Duitsland maakt. Er bestaat in Polen veel onmin over de toegenomen grenscontroles die Poolse forensen onnodig veel tijd kosten. Bovendien zet Polen stevig in op een versterking van de oostflank van de NAVO en van de Europese defensie-uitgaven. Merz zal dus evenzeer de beurs moeten trekken om de relatie met Polen structureel te verbeteren.

Vertrouwen herstellen

Komt bij dat de noodzaak om de EU daadwerkelijk te hervormen met de dag groter wordt. De weg die Mario Draghi daartoe wees in het naar hem genoemde rapport – meer markt, meer innovatie, meer investeren in een digitale infrastructuur – werd door Merz afgewezen omdat het teveel geld kost.

Het nieuwe kabinet heeft vooral tot taak om het vertrouwen van burger en bedrijfsleven te herwinnen. In diverse Oost-Duitse kiesdistricten zoals Bautzen en het Ertsgebergte heeft de rechts-radicale AfD meer dan 45 procent van de stemmen gehaald. De AfD heeft een heel ander wereldbeeld, waarin binnenlandse problemen centraal staan. Vooral in Oost-Duitsland is de partij een vast onderdeel van de regionale cultuur geworden. Je kunt er niet meer omheen. Om het vertrouwen in de politiek te herstellen is haast geboden. De Duitse politiek zal opnieuw een geloofwaardig toekomstperspectief moeten bieden dat tegelijkertijd oplossingen biedt voor lokale, regionale, landelijke en Europese problemen.

Eén voordeel heeft Merz: het gevoel van urgentie over Duitslands rol in Europa is er. Dat heeft deze verkiezingscampagne, en met name de Amerikaanse bemoeienis, dan wel gebracht.