Alle uitdagingen van Waldemar Żurek. Zal de nieuwe minister van Justitie een plan B vinden?

Onofficiële berichten die al wekenlang het publiek bereikten over een aanstaande verandering in de positie van de minister van Justitie, zijn bevestigd. Premier Donald Tusk heeft het besluit genomen. Adam Bodnar verlaat de functie van minister van Justitie en wordt vervangen door Waldemar Żurek, een rechter uit Krakau. Hij is een ervaren rechter, al jarenlang lid van de Nationale Raad voor Justitie en een van de recordhouders wat betreft het aantal disciplinaire procedures dat tegen hem is aangespannen onder Zbigniew Ziobro.

Jarenlang was rechter Żurek een van de meest uitgesproken critici van de veranderingen die Verenigd Rechts in de Poolse rechterlijke macht doorvoerde. Hij gaf ook zijn onverbiddelijke kritiek op de acties van minister Adam Bodnar, en belangrijker nog, deze meningen waren niet altijd positief. In een interview met "Rzeczpospolita" in april betoogde hij dat het tempo van het herstel van de rechtsstaat in Polen, en vooral het tempo van de aanpak van wetsovertredingen binnen de partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), omhoog zou moeten.

Na het besluit van de premier werd Waldemar Żurek echter gedwongen zijn ambt als rechter af te leggen, van rechter te transformeren tot rechter en de verantwoordelijkheid voor de toekomst van het rechtssysteem op zich te nemen. Een alomvattende hervorming is dringend nodig en alle partijen in het conflict dat de Poolse rechterlijke macht steeds meer bezighoudt, dringen daarop aan.

Een van de meest urgente uitdagingen blijft de noodzaak om systematisch de twijfelachtige status van meer dan drieduizend zogenaamde neorechters aan te pakken, degenen die na 2017 met medewerking van de Nationale Raad voor Justitie zijn benoemd. Adam Bodnar is er niet in geslaagd dit doel te bereiken, maar het kan niet worden gezegd dat hij het niet heeft geprobeerd. De Commissie voor de Codificatie van de Rechtspraak en het Openbaar Ministerie, die hij nieuw leven inblies en onder leiding stond van professor Krystian Markiewicz, stelde twee voorstellen op om de status van zogenaamde neorechters te reguleren door hun benoemingen te herzien. Op basis van een van deze voorstellen ontwikkelde het ministerie een concept, dat echter vastliep binnen het ministerie en ter beoordeling aan de Commissie van Venetië werd voorgelegd. Belangrijk is dat rechter Żurek deze voorstellen positief beoordeelde en zijn steun uitsprak.

De implementatie van deze wijzigingen vereist echter de handtekening van Karol Nawrocki, wat onwaarschijnlijk is. "Minister Żurek mag dit project niet opgeven. De eerste stap is om de werkzaamheden aan dit wetsvoorstel zo snel mogelijk af te ronden en het aan de president voor te leggen. Dit zal het startpunt zijn voor verdere besprekingen en mogelijk een compromis – de verplichting om de uitspraken van Europese rechtbanken uit te voeren, rust bij de regering en de president. De vraag zal ook rijzen hoe deze uitspraken direct kunnen worden toegepast, zelfs zonder dat er een wet wordt aangenomen. Een wet die de status van nieuwe rechters stabiliseert, zou voor de meesten van hen een betere oplossing kunnen blijken te zijn", aldus rechter Bartłomiej Przymusiński, voorzitter van de rechtersvereniging van Iustitia.

Hij benadrukt dat het ministerie van Justitie alleen naar een plan B moet zoeken als de president niet akkoord gaat met de voorgestelde wijzigingen. "De minister zou ook andere manieren moeten overwegen om het probleem op te lossen. Dat is heel goed mogelijk. Er zijn bijvoorbeeld ideeën voor de invoering van een uniforme status voor rechters (d.w.z. het principe dat een rechter wordt benoemd als rechter van een rechtbank van eerste of tweede aanleg, maar zonder te specificeren in welke rechtbank hij recht zal spreken – red.). We zijn bereid om hierover in gesprek te gaan", aldus rechter Przymusiński.

Interessant genoeg is Waldemar Żurek nooit een voorstander geweest van de invoering van de eerder genoemde uniformstatus. "Maar laten we niet vergeten dat er zoiets bestaat als de wijsheid van het toneel, en het kan zomaar gebeuren dat hij van gedachten verandert als er geen andere manier is om de impasse te doorbreken", horen we van een van de juryleden.

Een andere onopgeloste kwestie die de nieuwe minister van Adam Bodnar zal erven, is de werking van de Nationale Raad voor Justitie (KRS). Ondanks de goedkeuring van een wet een jaar geleden die bedoeld was om dit orgaan te depolitiseren en de verkiezing van een aantal leden te herstellen, blijft de KRS in een twijfelachtige vorm functioneren. President Andrzej Duda blokkeerde de wijzigingen door de aangenomen wet naar het Constitutioneel Hof te sturen, waar deze tot op de dag van vandaag nog steeds aanwezig is.

"Ik denk dat het de moeite waard is om deze wet te herzien en aan te passen, zodat de ambtstermijn van de zogenaamde neo-KRS niet wordt ingekort, maar dat er een bepaalde anciënniteitseis wordt ingevoerd voor kandidaten voor het KRS-lidmaatschap. Ik denk dat president Karol Nawrocki hiermee kan instemmen. De ambtstermijn van de zogenaamde neo-KRS, die in het voorjaar afloopt, is daartoe bevorderlijk", aldus rechter Przymusiński.

Volgens hem kan rechter Żurek het ministerie van Justitie effectief leiden. "Als hij zijn prioriteiten stelt en beseft dat de minister de plicht heeft om wetsvoorstellen in te dienen, als hij de structuur van het ministerie, waar al jaren rechters gedetacheerd zijn, op zijn kop zet, dan denk ik dat hij zal slagen", aldus het hoofd van Iustitia.

Een andere onbetwiste uitdaging voor de nieuwe minister zal zijn om het Constitutioneel Hof te redden van zijn ineenstorting en extreme politisering. De afgelopen jaren heeft het Constitutioneel Hof, in samenwerking met de president, een aantal hervormingen die door de regeringscoalitie waren doorgevoerd, effectief geblokkeerd. Bovendien ligt de aangenomen hervormingswetgeving al maanden stil. Constitutioneel juristen stellen echter dat de onmiddellijke invulling van vacatures binnen de rechterlijke macht de instelling gedeeltelijk zou kunnen herstellen en verdere uitholling van de jurisprudentie zou kunnen voorkomen. En dit aantal neemt toe, want tegen het einde van het jaar zal het Constitutioneel Hof slechts negen rechters tellen van de vijftien functies.

Rechter Przymusiński wijst ook in deze richting. "De situatie bij het Constitutioneel Hof moet eindelijk op orde komen en er moeten rechters worden gekozen. Door dit orgaan goed te bemannen, kan de grondwettelijke toetsing van wettelijke bepalingen plaatsvinden. Helaas zijn we gewend geraakt aan het functioneren zonder het Hof; misschien is het tijd om daar een einde aan te maken", betoogt de rechter.

De scheiding van de procureur-generaal en de minister van Justitie, aangekondigd tijdens de verkiezingscampagne, is nog steeds niet van de grond gekomen. Het wetsvoorstel hierover is nog niet eens door de regering aangenomen. Hoewel het al is goedgekeurd door de Vaste Commissie van de Raad van Ministers, is er al zes maanden niets mee gebeurd.

Een ander punt is dat het wetsvoorstel zelf bekritiseerd wordt omdat het niet leidt tot volledige onafhankelijkheid van het Openbaar Ministerie. Hoewel het wel budgettaire autonomie biedt, wat zou voorkomen dat het Openbaar Ministerie "uithongert" als het niet handelt in overeenstemming met de regeringslijn, betekent de methode van verkiezing van de procureur-generaal (door de Sejm, met een absolute meerderheid, niet met een gekwalificeerde meerderheid) dat de regerende politieke partij het ambt onafhankelijk vervult.

Bovendien worden met de nieuwe regelgeving de instrumenten die werden ingevoerd onder het bewind van Zbigniew Ziobro, via de zogenoemde Muilkorfwet, niet opgeheven. Er worden echter wel regels ingevoerd die het mogelijk maken het huidige Nationaal Openbaar Ministerie te zuiveren wanneer het weer wordt omgevormd tot het Openbaar Ministerie-Generaal.

"Als het Openbaar Ministerie een instituut van publiek vertrouwen moet zijn, moeten onafhankelijkheid, transparantie en weerstand tegen politieke druk een prioriteit worden in het wetgevingsproces. Het is essentieel om tijdens deze zittingsperiode daadwerkelijk actie te ondernemen om de langdurige patstelling te doorbreken die het huidige, gebrekkige model van de vervolging in Polen in stand houdt", dringt de Lex Super Omnia Association aan.

Is Waldemar Żurek in staat de kantoren van het ministerie van Justitie en de staatskas zodanig te scheiden dat de invloed van politici op de opsporing beperkt wordt? "Ik denk niet dat dat mogelijk is. Ik denk niet dat het hier om hervorming of scheiding gaat, maar om het verergeren van de toch al gespannen sfeer binnen het Openbaar Ministerie en het rechtssysteem. Het gaat er eerder om het conflict aan te wakkeren, zodat iedereen gedwongen wordt een kant te kiezen", zegt officier van justitie Piotr Turek van het districtsparket van Krakau.

Ondertussen blijft de druk vanuit de harde kiezers om de schandalen van de vorige regering aan te pakken onverminderd voortduren. Er lopen procedures over onregelmatigheden bij het Justitiefonds (25 mensen zijn aangeklaagd en zes zijn al aangeklaagd), het Agentschap voor Strategische Reserves (over onregelmatigheden bij de aankoop van generatoren en maskers), de Orlen-zaak, de Collegium Humanum-zaak, het visaschandaal en surveillance met behulp van het Pegasus-systeem.

En het Nationaal Openbaar Ministerie opereert maar halfslachtig. Sinds eind mei, toen officier van justitie Marek Wełna aftrad nadat hij het naar verluidt oneens was met enkele beweringen in een rapport over de activiteiten van het Openbaar Ministerie tijdens het PiS-tijdperk, is er geen directeur meer van de afdeling economische criminaliteit. Zijn plaatsvervanger kan zelfs geen verlof opnemen, omdat niemand anders de juiste beslissingsbevoegdheid heeft. Er is ook een vacature bij de directeur van de afdeling georganiseerde misdaad en corruptie. Tel daarbij op dat de drie plaatsvervangende officieren van justitie sinds het conflict over het ontslag van de vorige procureur-generaal, Dariusz Barski, vrijwel inactief zijn, en we krijgen het beeld van een instelling die belast is met enorme taken, maar waar simpelweg "niemand is om het uit te voeren".

Daarnaast stelt de afdeling Interne Zaken van het Openbaar Ministerie, naar aanleiding van een rapport van rechter Waldemar Żurek, een onderzoek in naar Maria Szczepaniec, een nieuw verkozen rechter van de Kamer voor Buitengewone Controle en Publieke Zaken van het Hooggerechtshof, en de lekenrechter die haar zaak behandelde. De rechter beschuldigt hen van het plegen van een misdrijf in de zin van artikel 227 van het Wetboek van Strafrecht, dat voorziet in een gevangenisstraf van maximaal één jaar voor het zich voordoen als ambtenaar.

"Ook al was Adam Bodnar gecharmeerd van de hiërarchie van het Openbaar Ministerie en de mogelijkheid van handmatige controle, hij zal er nu nog meer van houden. Ik vraag me af wanneer de eerste ruggengraat breekt", horen we van een van de aanklagers van de hoofdstad.

Los van al deze fel betwiste politieke kwesties, blijven er fundamentele problemen bestaan met betrekking tot de efficiëntie van het rechtssysteem, dat momenteel met recordtraagheid functioneert. Het ministerie van Justitie werkt aan de digitalisering van de rechterlijke macht, maar dit is een probleem dat niet met toverkracht kan worden opgelost. Procedures, met name civiele, moeten dringend worden hervormd (de ontwerpwijzigingen van het Wetboek van Strafvordering zijn al ingediend bij de Sejm). Wijzigingen in het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering, waaronder de herinvoering van rechtspraak door collegiale kamers, hangen echter samen met de noodzaak om het probleem van de neorechters aan te pakken. Bovendien moet de nieuwe minister beslissen of hij van plan is de door Zbigniew Ziobro ingevoerde wijzigingen in het Wetboek van Strafrecht ongedaan te maken. Een overeenkomstig ontwerp is al lang geleden opgesteld door de Commissie voor de Codificatie van het Strafrecht, maar het ontbreekt de regering tot nu toe aan de wil en vastberadenheid om dit aan de Sejm voor te leggen.